مواد و ساخت پیشرفته

خبرگزاری آنا طی گفتگویی با دکتر مصطفی میلانی، دبیر ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری؛ ستاد تازه تاسیسی که در دولت سیزدهم شکل گرفت و شاید در دولت جدید ماموریت‌های آن در قالب ستادی دیگر دنبال شود؛ به بررسی چالش‌های کلیدی و محورهای اصلی ماموریت ستاد پرداخت.

دکتر میلانی در پاسخ به سوالی که خبرنگار آنا در خصوص تکلیف ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته به عنوان ستاد تازه تاسیس معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری در دولت جدید و بررسی برنامه‌ها و ماموریت‌های این ستاد درصورت ادغام شدن آن با ستاد‌های دیگر، اینگونه پاسخ داد:

در حال حاضر ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته مانند گذشته روال قبلی خودش را سپری می‌کند؛ اگر هم تغییری در سیاست‌ها و موضوعات نداشتیم با انرژی و توان گذشته کار‌هایمان را پیگیری می‌کنیم. اگر تغییری هم ایجاد شود،از جنس اداری خواهدبود نه ماموریتی. ماموریت‌ها پابرجا هستند. شاید شکل و شمایل ستاد‌ها متفاوت باشد، اما ماموریت‌ها سر جای خودشان باقی و با همان توان و قدرت قبل ادامه پیدا می‌کنند.

دکتر میلانی  در خصوص سوالی در رابطه با ارائه برنامه‌ای به معاون محترم علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و موضوع اصلی آن برنامه‌ها به تشریح 4موضوع پرداختند:

امسال، پر قدرت‌تر از سال قبل چهار موضوع مهم را پیش خواهیم برد. موضوع اولی که خیلی جدی طی ۵ - ۶ ماه ابتدای امسال پیگیری شد، بحث تصویب سند ملی توسعه علوم و فناوری‌های مواد پیشرفته و فرایند‌های نوین فرآوری مواد است. اکنون پیش نویس این سند در شورای علمی شورای انقلاب فرهنگی آماده شده است. محتوای این سند نیز جهت دریافت نکات متخصصان کشور در سایت هم‌آفرینی شورای انقلاب فرهنگی بارگذاری شده است. پس از جمع‌آوری نکته نظرات مجموعه متخصصان و دانشمندان کشور به‌زودی در صحن عالی شورا مصوب خواهد شد. در این سند برنامه‌های ده ساله حوزه مواد و فرایند‌های فرآوری مواد مطرح شده است. این موضوع را به طور جدی پیگیری کردیم و توانستیم سه‌شنبه هفته گذشته پیش‌مصوبه اولیه آن را اخذ کنیم.

 موضوع دوم، طبق بند سوم ماده ۹۹ برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی، دولت مکلف شده در حوزه مواد و ساخت پیشرفته اقدامات لازم برای جذب، توانمندسازی نخبگان و دسترسی به زیرساخت‌ها را تسهیل کند. معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری عهده دار این موضوع و مکلف به انجام این کار است. در حال حاضر ما در این حوزه، برنامه‌های‌مان را آماده و ارائه کرده‌ایم تا این بند از برنامه هفتم نیز آماده شود.

معاون سیاست‌گذاری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان نیز این موضوع را به معاون علمی پیشنهاد داده است. یکی از وظایف اصلی ما شکل‌دهی این بند از برنامه است تا بتوانیم در حوزه مواد و ساخت پیشرفته یک مرکز هم‌آفرینی ملی داشته باشیم و همچنین بتوانیم از توان زیرساختی و تخصصی کشور در حوزه‌های مورد نیاز بالاخص توسعه فناوری استفاده کنیم.

 موضوع سوم، ستاد سال گذشته اقدام به راه‌اندازی سه مرکز توسعه فناوری مشترک با عنوان سرامیک‌های دما بالا، لایه نازک و ساخت دقیق کرد. امسال باید زیرساخت‌های این سه مرکز با استفاده از منابع و طرح‌های کلان و پیشران و همچنین استفاده از منابع بخش خصوصی و منابع معاونت علمی تقویت شود.

موضوع چهارم، سال گذشته ایجاد سه مرکز شورابه‌ها، باطله‌ها و زنجیره ارزش ساخت افزایشی و بحث خالص‌سازی عناصر را در دستور کار قرار دادیم. امسال راه‌اندازی این سه مرکز را نیز پیگیری می‌کنیم. یکی از برنامه‌های ما برای امسال عقد تفاهم‌نامه این سه مرکز با مجموعه‌هایی است که در مذاکرات بعدی مشخص می‌شوند.

پیگیری این چهار موضوع که سال گذشته به صورت جدی انچام شد، امسال نیز باقوت ادامه خواهد یافت. قصد داریم حداقل این سه مرکز را راه‌اندازی کنیم و بحث برنامه هفتم و موضوع‌های ذیل آن را به سرانجام برسانیم.

دکتر میلانی در پاسخ به سوالی در خصوص اینکه برنامه ستاد جهت کاهش خام‌فروشی مواد چیست و آیا برنامه‌ای جدی برای پیشگیری از این موضوع در دستور کار خود دارد یا خیر، پاسخ داد:

 یکی از مهمترین کار‌هایی که ستاد بر عهده دارد، و ما هم از همان ابتدا اعلام کردیم در پیش گرفتن سیاستی جهت کاهش خام‌فروشی است. تعریفی هم که در کاهش خام‌فروشی داشتیم این بود که حداقل باید یک حلقه به زنجیره ارزش محصولات تولیدی در کشور اضافه شود. این کار را به جد پیگیری کرده‌ایم امسال هم حتما این کار را پیگیری خواهیم کرد.

دکر میلانی افزودند: در حوزه ترویج تخصصی فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته و کاهش خام‌فروشی، دو تا سه برنامه و همایش را برنامه‌ریزی کرده‌ایم.

ما سال گذشته در حوزه ترویج تخصصی فناوری برنامه‌هایی را اجرا کردیم. امسال نیز سعی بر پیگیری جدی آن برنامه‌ها داریم. به عنوان مثال برنامه‌ایی مانند مواد گپ را راه‌اندازی کردیم. در یکی از بخش‌های آن از تمام کسانی که در این حوزه فعال هستند برای حضور در این برنامه و گپ دعوت کرده‌ایم. در این گپ و گفت فعالان مواد و ساخت پیشرفته به صورت عمومی پیرامون پیشرفت‌ها، مسائل و چالش‌ها یا همان گپ‌های موجود در این حوزه با یکدیگر بحث و گفتگو می‌کنند.

در این برنامه اجازه می‌دهیم مجموعه‌های دانشی و شرکت‌های دانش‌بنیان، نقطه نظرات خودشان را ارائه کرده و جامعه نخبگان کشور این نقطه نظرات را نقد کنند. در نهایت با اجرا و عملیاتی‌سازی چند برنامه در این حوزه به وفاق برسیم. همه باید دست به دست هم دهند و به پیشرفت این حوزه کمک کنند.

هر فردی که تصور می‌کند در این حوزه حرفی برای گفتن دارد ما از حضور او در این برنامه استقبال می‌کنیم و از نقطه نظرات آنها بهره می‌گیریم. دبیرخانه‌این ستاد نیز هر ایده و راهکاری را در بحث کاهش خام‌فروشی وجود دارد، حمایت می‌کند.

همچنین با دانشگاه‌ها و مجامع پژوهشی مختلف این کار را پیش خواهیم برد تا این ترویج در حوزه علم و فناوری در کشور ایجاد شود که از هر محصول تولید شده حداقل یک زنجیر ارزش به زنجیره ارزش آن محصول اضافه شود؛ به همین منظور یک دبیرخانه با همکاری دانشگاه علم و صنعت سال گذشته شکل گرفت تا هر ایده‌ای که از جامعه نخبگانی کشور ارائه می‌شود برای کاهش خام‌فروشی در کشور پیگیری و به نتیجه برساند.

در سوالی که خبرنگار آنا از دبیر ستاد در خصوص اینکه "فکر می‌کنید با اجرای این برنامه‌ها چه نیاز و مشکلاتی از کشور برطرف می‌شود؟ اکنون با چه چالش‌هایی مواجه هستیم که با اجرای این طرح‌ها می‌توانیم سهم قابل توجهی در رفع مشکلات کشور داشته باشیم؟"، خاطرنشان کردند:

 همان‌طور که رهبری چند وقت پیش در دیدار با مجموعه علمی کشور و هیئت دولت تاکید کردند، هر فناوری لایه‌های عمیقی دارد. عین کلام رهبری این بود که لایه‌های عمیق فناوری‌ها را باید شناخت و روی آن لایه‌ها مسلط شد. البته ایشان به ویژه درباره هوش مصنوعی نکاتی را گفتند و خیلی دقیق اشاره کردند که این لایه‌ها اکنون در دست دیگران است و باید تلاش کنیم به آن لایه‌های عمیق و ژرف و بحث‌های زیرساختی به ویژه هوش مصنوعی در کشور دست پیدا کنیم.

یکی از آن لایه‌های عمیق مورد تاکید رهبری در حوزه هوش مصنوعی کشور می‌تواند مربوط به حوزه پردازشی باشد. در این بحث حوزه‌هایی مانند میکروالکترونیک و ساخت تراشه‌ها مطرح هستند. اگر در حوزه تراشه‌ها عمیق‌تر شویم، اکنون بحث استفاده از عناصر مورد استفاده در ساخت تراشه‌ها یکی از موضوع‌هایی محسوب می‌شود که در دنیا به جنگ تراشه‌ها معروف است. حوزه‌ای که خاص، ویژه حوزه مواد و ساخت است.

ما اگر بخواهیم این لایه را تفکیک کنیم، یکی از بحث‌های آن مواد و دیگری فناوری‌های ساخت دقیق است. زمانی که ما در حوزه تراشه‌ها می‌خواهیم به تکنولوژی‌های سه - چهار نانومتری دست پیدا کنیم، جزو فناوری‌های ساخت پیشرفته قلمداد می‌شود. این حوزه یکی از ماموریت‌های ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته است و نیاز به عناصری با خلوص بالای ۶ تا ۹ N داریم تا به آن دقت لازم برسیم. این موضوع نیز بخشی از لایه‌های عمیق فناوری محسوب می‌شود.

یکی از برنامه‌هایی که سال گذشته در ستاد شروع شد و در راستای آن فراخوانی منتشر کردیم، تحت زنجیره ارزش مواد نیمه‌هادی و خالص‌سازی عناصر است که در حوزه میکروالکترونیک و کوانتوم، یکی از اولویت‌های کشور محسوب می‌شود؛ موضوع اساسی و مهمی که می‌تواند طی سال‌های آتی ثمرات خودش را در این حوزه‌ها نشان دهد.

در هر کدام از حوزه‌هایی که کشور بخواهد حرفی برای گفتن داشته باشد وقتی دقیق می‌شویم و به لایه‌های عمیق آن وارد می‌شویم درمی‌یابیم که یکی از آن حوزه‌ها بحث‌های عناصر و مواد خالص و فناوری‌های ساختی است که در آن حوزه استفاده می‌شود. تقریبا ۶ مورد از جمله هوش مصنوعی، کوانتوم، زیست فناوری، مواد و ساخت پیشرفته و میکرو الکترونیک در برنامه هفتم ذکر شده‌اند که باید در اولویت کشور باشند. در هر مورد ردپایی از موضوع‌هایی که مربوط به زیرساخت‌های حوزه مواد است وجود دارد. این امر نشان می‌دهد که باید از همین لحظه بر این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری کنیم تا به امید خدا ثمراتش در سال‌های آینده مشاهده شود

ایشان همچنین در خصوص عدم ورودمان به این حوزه‌ها و پیامد‌های ناشی از این غفلت که متوجه کشورمان خواهد شد افزودند:

قطعا اگر در این حوزه‌ها ورود پیدا نکنیم، برخی از کشور‌ها از ما پیشی خواهند گرفت. کما اینکه اکنون در این حوزه جدالی میان چین و آمریکا برپاست. این مسئله در ماه‌های اخیر باعث شده قیمت برخی از مواد این حوزه در دنیا به ۳ الی 4 برابر برسد.

این مسئله نشان می‌دهد دعوا فقط میان کشور ما با دیگر کشور‌ها نیست؛ حتی کشور‌های بزرگ دنیا نیز بر سر این موضوع باهم به مجادله پرداخته‌اند به همین دلیل ما اگر در این حوزه به موقع ورود پیدا نکنیم، حتما طی سال‌های آینده دچار مشکل خواهیم شد. به ویژه اینکه خیلی از مواد معدنی مورد نیاز این محصولات و عناصر را در کشور داریم و امیدواریم با سرمایه‌گذاری‌هایی که اکنون در حوزه مواد و ساخت شکل گرفته است طی سال‌های آینده از این دعوای بزرگان با سربلندی بیرون بیاییم.

دبیر ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته در خصوص تاثیر تحریم‌ها در آسیب به اجرای این برنامه‌ها گفتند:

موضوع تحریم‌ها مربوط به امروز و دیروز نیست. کشورما بیش از ۴۵ سال است که در این حوزه‌ها تحت شرایط تحریم قرار دارد. حوزه‌ای است که کشور‌های بزرگ نیز همدیگر را تحریم کرده‌اند. تحریم آمریکا علیه چین یا تحریم صادرات عناصر نیمه‌هادی از چین به آمریکا نشان می‌دهد که این حوزه‌ها مهم و حساس‌اند و حتی کشور‌هایی که در ویترین صحبت‌هایشان بحث تجارت آزاد و موضوع‌هایی از این قبیل دارند، قادر نیستند در این حوزه‌ها کوتاه بیایند و خیلی راحت کشور‌های دیگر را تحریم می‌کنند و حاضر نیستند تکنولوژی‌شان را در اختیار کشور دیگری قرار دهند. از این‌رو ایران نیز باید به این حوزه‌ها ورود پیدا کرده و از ظرفیت و توانمندی پژوهشگران، شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها استفاده کند تا حرفی برای گفتن داشته باشد.

خوشبختانه ما توانسته‌ایم در این حوزه‌ها ورود پیدا کنیم و در برخی از حوزه‌ها تا درصدی پیش رفته‌ایم و فناوری آن‌ها در کشور کاملا بومی‌سازی شده است. پژوهشگران ایران با روش‌هایی که حتی در دنیا روی آن موضوع‌ها فکر نشده، توانسته‌اند پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل کنند و مدل‌های جدیدی از توسعه فناوری به وجود آورند که کیفیت آنها به مراتب بهتر از تکنولوژی‌های وارداتی است.

دکتر میلانی در پاسخ به سوالی که به بررسی حوزه مرتبط با مهمترین طرح‌هایی که از سوی ستاد از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت شد و با حمایت از این طرح‌ها کدام نیاز جامعه و بخش صنعت برطرف شد، افزودند:

معمولا حوزه مواد و ساخت، حوزه دیربازدهی است به همین دلیل سال‌هاست که در کشور مغفول مانده است. زمانی که یک موضوعی را شروع می‌کنیم، تقریبا ۲- ۳ سال تلاش نیاز است تا آن حوزه تقویت شود و یک مجموعه قوی پای کار بیاید. با این حال سال گذشته طرح‌های زیادی در ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته حمایت شدند؛ طرح‌هایی که نتایج خوبی به همراه داشتند.  یکی از مثال‌هایی که نزد رئیس جمهورمان فقیدمان داشتیم بحث تکمیل زنجیره ارزش آلومینا بود؛ تلاشی که ستاد طی ۴ - ۵ سال کرده بود باعث شد تا به یک معدن آلومینای گامای خام برسیم. محصولی که با تکمیل زنجیره ارزش با ۴ - ۵ حلقه ایجاد شد و توانست تبدیل به محصولی شود که اکنون در فولاد مبارکه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این محصول سال‌های سال از کشور‌های دیگر وارد ایران می‌شد، اما اکنون آن شرکت وارداتی که پیمانکار فولاد مبارکه بود از این محصول استفاده می‌کند. همچنین سال گذشته بحث تبدیل هماتیت به مگنتیت را به‌دلیل کاهش عیار سنگ معدن آهن پیگیری کردیم و اکنون نیز این دنبال می‌شود. ثمرات این طرح را نیز امسال و سال‌های آینده مشاهده خواهیم کرد.

در حوزه تولید فولاد‌های آلیاژی با مقیاس‌های کم و به‌صورت سفارشی نیز تلاش‌هایی انجام داده‌ایم. امسال نیز ثمرات آن را مشاهده خواهیم کرد. ستاد از برخی محصولات تحریمی صنعت نفت، گاز و پتروشیمی نیز حمایت کرده و اکنون شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه قرارداد‌هایی با مجموعه‌های نفتی، پتروشیمی و نیروگاهی کشور منعقد می‌کنند.

چند حوزه دیگر نیز به‌طور جدی پیگیری شده که می‌تواند در موضوعات مختلف ذیل مواد و ساخت قرار گیرد. انشاالله نتایج این کار را نیز امسال و سال آینده مشاهده خواهیم کرد.

در حوزه استحصال عناصر باارزش از باطله‌های معدنی کشور نیز ورود پیدا کرده‌ایم. در این حوزه از ۲ الی ۳ طرح حمایت شده و اکنون منجر به عقد قرارداد شده‌اند. از این پس برخی از عناصر باارزش که در باطله معادن وجود دارند و تاکنون دپو می‌شدند با راه‌اندازی این خط تولید استحصال خواهند شد.

در انتهای این مصاحبه دکتر میلانی به سوالی در خصوص سهم این شرکت‌ها از صادرات پرداختند:

طبق آماری که اکنون ما پیرامون ارزش صادرات محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان داریم، در سال ۱۴۰۰ از ۵۹۲ میلیون دلار صادرات محصولات دانش‌بنیان، ۳۵۶ میلیون دلار سهم مواد پیشرفته بوده است.

 در سال ۱۴۰۱ از ۸۹۶ میلیون دلار، ۴۹۳ میلیون دلار سهم صادرات مواد پیشرفته بوده است. در سال ۱۴۰۲ نیز از 2.5 میلیارد دلار تقریبا یک میلیارد و ۹۹۸ میلیون دلار سهم حوزه مواد پیشرفته بود

این آمار‌ها نشان می‌دهند اگر ما در این حوزه سرمایه‌گذاری کنیم در حوزه بحث‌های صادارتی می‌توانیم بسیار جلودار و پیشتاز باشیم.